موسيقي

دل مه پرده ی دوتار خوا شد

به هر کنج دلم بازار خوا شد

به هر بازار یگ سوداگر بود

به هر سودا گر گفتار خوا شد

حاج قربان سلیمانی

موسيقي مقامي خراسان:
شمال خراسان كه دربر گيرنده شهرهاي بجنورد، اسفراين، درگز، قوچان و شيروان است، از جمله مناطقي است كه موسيقي درآن
از انواع و اقسام مختلف حضوري قابل تامل دارد.
بخش عمده اي از ساكنين شمال خراسان را مهاجرين كرد و ترك تشكيل مي دهند . قسمتي از موسيقي شمال خراسان،
موسيقي كوهپايه است . كوهپايه هاي هزار مسجد، الله اكبر، دامنه هاي اتك و منطقه لائين . موسيقي كوهپايه توام با فرياد است
و در مقايسه با موسيقي جلگه، قوي تر، رساتر و گاه تندتر است . در كنار موسيقي كوهپايه، موسيقي جلگه و دشت وجود دارد :
جلگه ق وچان. موسيقي جلگه معمولا ملايم تر و دروني تر است . اگر به پايين و مركز نزديك شويم، به جلگه نيشابور و سبزه وار
مي رسيم كه تقريبا حاشيه كويرند و موسيقي شان نيز ملايم تر شده، از نرمش بيش تري برخوردار است.
در منطقه لائين، بين كلات و درگز و نيز دامنه هاي هزار مس جد، عرفان قوي بوده است . جعفر قلي، هروخان تيرگاني و هي
محمد درگزي از عرفا و شعراي بزرگ اين منطقه بوده اند . ابن غريب از شعراي قبل از قاجار است كه داراي اشعاري عرفاني
است.
شعرا و عرفاي اين منطقه گاه زبان هاي فارسي، كردي، تركي و عربي را براي انتقال مقاصد و احس اسات خويش به كار مي
گرفتند.جعفر قلي شايد آخرين عارف و شاعر كرد شمال خراسان است كه هنوز اشعاري هم سنگ شعرهاي او سروده نشده است .
11 آهنگ به جعفر قلي منسوب است كه خود جعفر قلي اصل آنها را از كسان ديگري دريافته، اما به شيوه خود درآورده است.


الله مزار:
آهنگي است كه پس از غارت و كشتار و اسارت بر بالاي مزار عزيزان از دست رفته خوانده مي شده : الله مزاره، اي چي روزگاره...؟

دو قرسه:
پس از قتل عام و كشتار، مرده ها را در وسط جمع مي كردند و دور اجساد دور مي زدند و مشغول ذكر مي شدند و اين مبدا
رقص و آهنگ دو قرسه بود.
اناركي
مربوط به لحظات پس از هجوم بيگانگان و كشتار و انباشت اجساد است . زنان دور اجساد جمع مي شدند و نار مي زدند و گريه
مي كردند...
هراي:
فرياد كوهستان است و گوياي زندگي پر حادثه و پرسوز و گداز و آوارگي مردم كُرد است.
به طور كلي، بسياري از آهنگ هايي كه در شمال خ راسان زماني براي سوگ اجرا مي شد، پس از گذشت ساليان دراز، آرام آرام
تغيير شخصيت داده، از آنها گاه به عنوان آهنگ هاي رقص نيز استفاده مي شود . مثلا هاي هاي رشيد خان كه ابتدا براي سوگ
بوده، امروزه يك موسيقي شاد و براي رقص است.
موسيقي كردي شمال خراسان را موسيقي كرمانجي نامند . كلا كرمانج شمالي شامل كردهاي خراسان، آذربايجان غربي و تركيه
و شمال عراق و سوريه است و كرمانج جنوبي به كردهاي جنوب درياچه اروميه و مهاباد و كردستان و كرمانشاهان و سليمانيه
عراق گفته مي شود كه از نظر گويش با هم متفاوتند . تفاوت ميان كرمانج شمال ي و جنوبي در عرصه موسيقي نيز مشهود است .
به عنوان مثال مي توان به آهنگ لو اشاره كرد كه از اصيل ترين و باستاني ترين نغمات ايراني است و وجه تمايز كرمانج شمالي
و جنوبي نيز هست. بدين معني، كسي كه بتواند لو بخواند مي تواند از كرمانج شمالي باشد.
موسيقي كرمانج شما لي هم چنين در جمهوري تركمنستان كه سابق به سرزمين خوارزم معروف بود و تا قبل از قرار داد 1299
جزء ايران محسوب مي شد نيز وجود دارد (در دوران صفويه بخشي از اكراد را در خوارزم استقرار دادند ). اشعار كردي اغلب به
شكل هجايي است كه تعداد هجاها مي تواند از 8 هجا تا 16 هجا باشد.
ترانه هاي عاشقانه بيش تر در قالب هاي 8 هجايي است. آهنگ لو اغلب در برگيرنده قالب هاي 11 تا 16 هجايي است.
نوازندگان شمال خراسان را مي توان به سه گروه اصلي تقسيم كرد كه عبارتند از : عاشق ها، بخشي ها و لوطي ها به اين سه
گروه مي توان دو دسته ديگر را نيز افزود كه عبارتند از: ني نوازان و لولوچي ها.
1- عاشق ها
عاشق ها قديمي ترين و اصيل ترين هنرمندان اين منطقه اند . عاشق ها نوازندگان سازهايي چون سورنا، دهل، قمشه، كمانچه و
دايره اند و هم چنين از رقصندگان بزرگ شمال خراسانند . تنها مردمي كه در قديم از پرداخت ن ماليات معاف بوده اند هنرمندان
بوده اند، چه عاشق، بخشي يا لوطي . اما تنها گروه هايي كه حق انتقاد داشته، مجازات نمي شده اند، عاشق ها و لوطي ها بوده
اند. عاشق ها مجري توره هستند و توره به معني تئاتر و نمايشنامه است.
در توره از خان انتقاد مي شده . توره، نمايش هاي طنز آلود و انتقادي بوده، همراه با موسيقي . متن نمايش به شكل محاوره اي
اجرا مي شده . نوازندگان در كناري مي نشستند و موسيقي نقش فضاسازي را در طول نمايش به عهده داشته است . گاه ممكن
بود در توره بر حسب نياز آواز نيز خوانده شود . گرچه خواندن آواز از وظايف عاشق ها نيست و از جمله هنرهاي بخشي هاي به
شمار مي رود.
2- بخشي ها
بخشي ها نوازندگان دوتار، آوازخوان و داستانسرا بوده اند . شهرهاي بجنورد، شيروان و قوچان، مراكز عمده بخشي هاي شمال
خراسان بوده است (شهرهاي اصلي و مراكز قدرت در شمال خراسان قديم ). روايات عامه در تعريف عنوان بخشي بر اين باور
است كه بخشي كسي است كه خداوند به او بخششي يا موهبتي عطا فرموده و او را فردي استثنايي كرده است . بر طبق همين
روايات، بخشي بايد بتواند بخواند، بنوازد، شعر بگويد، داستان بسرايد و ساز خويش را نيز بسازد.
بدين ترتيب، هر نوازنده دوتاري بخشي نيست و جداي از تسلط بر ساز، شخص بايد از نظر دانش و شرايط دروني به مرحله اي
برسد كه عنوان بخشي را زيبنده خود گرداند.
البته در اين زمينه استثنا نيز بوده است . مثلا استاد رحيم خان بخشي گرچه داراي صدايي نارسا بوده، اما به خاطر تسلط زياد در
ساز و نيز دانش او، ب از از طرف مردم به عنوان بخشي معروف بوده است . رحيم خان بخشي گرچه داراي صدايي نارسا بوده، اما
به خاطر تسلط زياد در ساز و نيز دانش او، باز از طرف مردم به عنوان بخشي معروف بوده است . رحيم خان بخشي در نقل
داستان ها، به جاي آواز از بيان محاوره اي استفاده مي كرده است.
انتخاب آهنگ و شعر از طرف بخشي، بستگي به تشخيص او از موقعيت مجلس دارد . بخشي ها معمولا در عروسي ها و به طور
كلي مجالس شاد مي نواختند و در مراسم سوگواري رسم بر اجراي موسيقي توسط بخشي ها نبوده است . در قديم هر خان،
بخشي خاص خود را داشت.
يكي از هنرهاي بخش ي ها داستانسرايي است، همراه با موسيقي دوتار، آواز، دكلمه آواز و بيان محاوره اي ونقلي . بخشي مي
توانسته آهنگ هاي رقص را تا جايي كه سازش اجازه مي داده، بنوازد، منتهي در اندروني و در جمعي محترمانه و بسيار خودماني

3 -لوطي ها
لوطي ها در حكم روابط عمومي يا پيا م رسانان جامعه خود بوده اند . وسيله آنها يك دايره بوده است . آنها نيز مانند عشاق ها حق
انتقاد داشتند . لوطي ها دائماً در حال سفر بودند و ناقلان اخبار و وقايع . وقايع و اخبار توسط آنان به صورت شعر در مي آمد،
آهنگين مي شد و در همه جا اجرا مي شد . بسته به محتواي ش عر، لوطي ها يكي از قالب هاي موسيقي كردي را انتخاب مي
كردند. لوطي ها نيز ممكن بود آهنگ هاي رقص را بخوانند يا بنوازند، اما كارشان طبعا به زيبايي كار عاشق ها نبوده است . هم
اكنون در شمال خراسان نسل لوطي ها منقرض شده است و تنها ياد آنها زنده مانده است.
رقص
رقص در شمال خراسان شامل : يك قرسه، دوقرسه، شش قرسه، اناركي و ... است كه معمولا موسيقي آن توسط عاشق ها با
سورنا و دهل و قشمه و دايره و نيز كمانچه اجرا مي شود.
رقص ها در شمال خراسان معمولا داراي حالاتي از رزم اند چوب بازي جاي نيزه بازي و شمشير بازي قديم را گرفت ه است . هم
چنين در مراسم كشتي از شاخه هاي كوراغلي استفاده مي شود كه بسيار رزمي است و توسط سورنا و دهل نواخته مي شود.
« موسيقي منطقه تربت جام، خواف و تايباد »
دوتار خراسان را شايد بتوان در دو حوزه مختلف ( از نظر جغرافيايي ) مورد مطالعه قرار داد . يكي حوزه شمال خراسان است كه در
برگيرنده شهرهاي قوچان، بجنورد، شيروان و درگز است . حوزه ديگر حوزه شرقي -مركزي است كه در برگيرنده تربت جام،
خواف و تايباد است . دامنه حوزه شمالي، به سمت جنوب به نيشابور و سبزه وار و دامنه حوزه شرقي - مركزي، به سمت غرب و
جنوب به كاشمر مي رسد.
از آنجا كه در حوزه شمالي بيش تر مهاجرين كرد و ترك ساكن اند، موسيقي و اشعار اين منطقه بيش تر در قالب كردي و تا
حدودي تركي است . در حوزه شرقي - مركزي، موسيقي و اشعار همگي فارسي است و از آهنگ هاي كردي و تركي خبري
نيست. البته در اين ميان به آهنگ هايي نيز برخورد مي شود كه نوازندگان هر دو منطقه آنها را اجرا مي كنند . يكي از اين آهنگ
ها نوايي است كه در موسيقي هر دو منطقه جزو مقام ها و آهنگ هاي اصلي محسوب مي شود.
دوتار نوازي درتربت جام، خواف و تايباد (و تا حدودي كاشمر ) از روش و سبك واحدي تبعيت مي كند، گر چه اختلافاتي را كه در
نحوه زدن مضراب، تحريرها و گويش ها وجود دارد، نمي توان از نظر دور داشت . اغلب آهنگ هايي كه در اين منطقبه اجرا مي
شود، كلام دارد . دوتار در اين مطنقه بيش تر در مراسم شادي استفاده مي شود . استفاده از دوتار در اين گونه مراسم هميشه به
شكل انفرادي بوده است . به نوازنده دوتار در اين منطقه بخشي نمي گويند، بلكه اوسا (اوستا) ناميده مي شود . در مراسم
سوگواري از دوتار استفاده نمي شود.
7 پرده است كه اخيراً با - دوتار در اين منطقه داراي استاندارد خاصي از لحاظ اندازه نيست . دوتار در اين منطقه در اصل داراي 8
12 پرده اي نيز مي نوازند. بر روي دسته دوتار، گاه دو يا سه پرده براي ايجاد فواصل ثلث پرده بسته مي شود. - دوتارهاي 13
ذوالفقار عسكري نوازنده چيره دست دوتار كه اصلا اهل كاشمر است، با ساز 16 پرده اي مي نوازد كه تا حدود 2 پرده ديگر روي
صفحه ساز پيش مي رود. او مي گويد كه پدر او نيز با ساز 12 پرده مي نواخته.
كوك هاي متداول دوتار در اين مطنقه معمولا كوك چهارم و پنجم است. در كاشمر اين كوك ها رايج است:
1- كوك چهارم، به نام كوك شيخ احمد جامي. براي اجراي مقام الله، چهار بيتي و ...
2- كوك پنجم، براي اجراي آهنگ هاي اشتر خجه، صياد.
3- كوك دوم، به نام كوك كردي، براي اجراي شاختايي، الله مزار و ...
4- كوك اكتاو، به نام كوك مثنوي، براي اجراي آهنگ مثنوي كاشمري . مبتكر اين كوك نامالوف ذوالفقار عسكري است .
دوتارهاي قديمي از سازهاي امروزي كوچك تر بوده است

منبع: بهمن بوستان، ومحمدرضا درويشي، هفت اورنگ مروري بر موسيقي سنتي و محلي ايران